Sajarahna Cadas Pangeran

Saupama ti Sumedang rék ka Bandung, nepi ka Tanjungsari, tangtu ngaliwat tanjakan anu kacida panjangna, nyaéta tanjakan Cadas Pangéran. Nu matak éta tanjakan disebut kitu, rada panjang sajarahna, malah supaya tétéla, leuwih hadé ku urang dipikanyaho, kumaha di lebah dinya kaayaanana ayeuna, baheulana jeung baheula pisan. Dina waktu ieu carita dituIis, kaayaan lebah dinya geus kacida bédana jeung baheula, lantaran jalan heubeul mah (tonggoheun jalan nu ayeuna) geus teu dipaké, kusabab nanjakna netek teuing. Ayeuna mah nanjan nanjak kénéh oge, beunang diliwatan mobil, tur sisina make gili-gili beton, teu matak inggis tiguling kana jurang Cipelés nu sakitu gurawésna.

Baheula mah dina jalan heubeul tea taya petana beunang diliwatan mobil. Kira-kira dina taun 1900 waktu tacan aya mobil di Pulo Jawa, lolobana nu ngaliwat ka dinya téh leleumpang.  Mimiti tanjakan netek di lebah Pamucatan. Baheula jelema nu ngaliwatan ka Pamucatan jaman Harita. Biasana indit ti dayeuh Sumedang subuh-subuh. Ari nepi ka Pamucatan kahar eureun, kudana sina ngareureuh. Nu tumpakna sok tarurun, sasarap heula, boh muka

bebekelan boh barang beuli di warung. Inditna deui ti dinya kahar téh sok didayung, nyaéta disorong ku dua jelema pangdayungna kénca katuhu dipaké nahan kikiping, supaya rada kateueul, jadi matak rada hampang karasana ku kuda sajeroning ngadeger kahar bari luut-leet kesang. Lamun engké geus méakkeun tanjakan, kahar téh eureun deui, dayungna dilaanan. Nu ngadayung diburuhan, saketip saurangna. Masana maranéhna sok ngadaragoan kahar nu ti Bandung rék ka Sumedang, sabab mudun ogé kudu didayung, sangkan kikiping rada katahan di hareup, jadi kuda teu asa disurungkeun ku kahar.

Ari népi ka Pamucatan, kakara dayung dilaan (dipucat), supaya kahar bisa ngagorolong deui, tur ku dana bisa lumpat sakarepna. Ku carita nu geus kasebut di luhur, urang geus bisa ngajawab ka nu nanya, naon sababna nu matak lembur di lebah dinya dingaranan Pamucatan. Ari kareta Pangagung, komo kahar pos, tara didayung ku jelema cara kahar nu teu sakumaha beuratna.  Èta mah di Pamucatan kudana sok diganti ku munding, nyaéta nu leuwih bedas tur leuwih bisa nanjak mudun. Tadi di tonggoh (di tungtung tanjakan tea) sabot kahar urang eureun, lamun urang ngareret ka sisi jalan, dina cadas nu nangtawing, tangtu awas kana marmer nu ditaplokkeun di dinya sarta ditulisan kieu "Dibobokna dina taun 1811. Jasa Pangeran Kusuma Dinata jeung Raden. Demang Mangku Praja. Dipigawe ti 26 Nopember nepi ka 12 Maret.

Teu kudu dijujut deui, éta marmer jadi katerangan, naon sababna nu matak éta tanjakan ditelahkeun Cadas Pangeran, nyaéta pangemut-ngemut ka Kangjeng Pangeran Kusuma Dinata, nu gedé jasana. Ari panjangna carita, sakumaha nu ditulis di handap ieu. Ti jaman baheula pisan antara Sumedang-Bandung geus aya jalan, tapi jalan leutik baé, henteu beunang disorang ku kahar. Rajeun aya tutumpakan, jaba ti kuda ngan ukur tandu atawa joli. Waktu Tuan Besar Daendles meréntah muka jalan pos ti Anyér ka Banyuwangi, Cadas Pangéran kudu dibobok, najan cadas sakitu teuasna ogé kudu didungkar, kudu diratakeun sangkan beunang diliwatan ku kahar pos. Jaman harita taya lembur nu deukeut-deukeut ka dinya, lantaran sapanjang jalan ngan cadas baé, taya tanah pikeboneun, sumawonna pisawaheun, da teu aya caina, aya ogé walungan Cipelés téa, lain unggah-unggahkeuneun, tina sakitu handapna, sasat aya di suku punting. Ari éta Tuan Besar kacida pisan kerasna tur barangasan, malah nelah Jendral Masgalak, asal tina Marsekalek, reh anjeunna kungsi meunang pangkat Maarschalk di tanah Prasman.

Para bupati nu wewengkonna kasorang ku jalan pos anu kasebut di luhur geus diparéntah, kudu ngeprik rahayatna, migawé éta jalan, bari diancam ku hukuman, mun teu anggeus dina waktuna dironda ku Tuan Besar. Kangjeng Pangéran Kusuma Dinata geus nimbalan abdi-abdi nu jarauh, bubuara ka lebah Cadas Pangeran, satungtung migawe jalan. Ku anjeunna kauninga, yen ta pagawéan téh kabina-bina beuratna, wantuning cadas teuas, ari parabot ngan ukur pacul jeung linggis, turug-turug hésé dahareun hésé inumeun, katambah ku loba maung. Henteu kurang nu maot ditekuk maung. Aya oge nu maot langlayeuseun atawa lantaran gering teu diubaran. Najan kitu Kangjeng Pangeran teu rasa majar kumaha, da kumawula Abdi-abdi nu dikerid ka dinya di lemburna ninggalkeun anak pamajikan jeung ninggalkeun pakaya. Sawah mah sawahna nepi ka gamblung, henteu kagarap. Cindekna muka jalan meubeut niculit nyusahkeun ka Kangjeng Pangéran ku anjeun saponggawa remen kapaksa kulem di leuweng, waktu ngaronda jeung bari ngagumbirakeun abdi-abdina.

Kocap dina hiji poe Kangjeng Pangéran diiring ku papatihna Radén Demang Mangku Praja katut Priyayi nu séjén, geus sayagi baris nampi Jenderal Masgalak alias Jenderal Guntur, nu ngersakeun ngaronda. Ti kajauhan kénéh Tuan Besar geus kaciri merengutna, rehing jalan tacan ngabulungbung, tacan nyumponan kahoyongna. 

Saenyana Kangjeng Pangéran geus kenging wartos, yen geus réa para priyayi anu geus meunang sesendu ti Tuan Besar, kitu deui tina nal kabengisan Tuan Besar disarebut Ranggawayang, urat ngangkang dina tarang, pangaruh jelema bedang, ambekna sakulit bawang, sakecap kadua gobang. Èta kabéh Kangjeng Pangéran geus uningaeun tapi anjeunna teu gimir, barang amprok tuluy manggut tanda hormat aya di lebah nu aya marmer téa. Tuan Besar nyodorkeun panangan tengen maparin tabé, ari ku Kangjeng Pangeran ditampi ku panangan kiwa, sabab panangan tengen mah dianggo nyepeng landéan keris, nu geus digilirkeun ka payun.

Lir gaang katincak  wiwilanganana ngambekan Para priyayi Sumedang ratug lir tutunggulan, mangrisikeun mangreuwaskeun ku ketak Kangjeng Pangeran. Ieu-ieu geus teu samar, sakurang-kurangna gé bakal aya gelap saleser, nyaéta gentra Jendral Masgalak, da meureun aya nu ngunghak.

Tuan Besar teu teras maparin tabé, teras baé merong ka Kangjeng Pangéran. Tungtungna paperong-perong, semu hoyong silih jug-jugan jajatén. Kangjeng Pangéran katara dina rarayna, yen pinuh ku kayakinan, niat ngabélaan bebeneran. Anjeunna rumaos geus nohonan kawajiban samistina, tur kagungan raos wajib ngabélaan rahayatna. Tapi sajeroning kitu, anjeunna hoyong mintonkeun kahormatan salirana. Kebeneran Tuan Besar emut dikajatnikaan salira. Anjeunna teu teras bendu, lir keuna ku pileumpeuhan Kangjeng Pangeran. Pok anjeunna mariksa

"Regen, naon maksud anjeun nu matak nampanan tabé ku panangan kiwa ?"

Kangjeng Pangeran henteu, galideur, jongjon mencrong kana pameunteu Tuan Besar. Pok anjeunna ngawalon

“Kangjeng Tuan, Jisim kuring sanes mungpang kana timbalan, sanes henteu gaduh karep digawe satemenna, mung nyuhunkeun timbangan, lantaran padamelan jisim kuring langkung abot batan nu sanes. Taya untupan pikengingeun pangadilan ti Kangjeng Tuan, sim kuring hayang mintonkeun, langkung suka maot nandangan hukuman, ti batan kenging dipaksa ngalampahkeun anu teu surup jeung hate. Jisim suka disebat jelema baha, batan dituding rayat pribadi nu tanpa dosa."

"Naon anu jadi kabeurat téh, cik carioskeun, kaula hayang ngadengé."

Paralak ku Pangawulaan dicarioskeun, sakumaha banggana nu garan cadas anu sakitu teuasna, ari parabot ngan ukur pacul jeung linggis, katambah lebah dinya téh taya jelema nu matuh, jadi kapaksa ngadatangkeun nu digawé ti nu jarauh, cul anak-pamajikanana jeung pakayana. Ku Tuan Besar kamanah, yen tétéla kendorna éta pagawéan lain tina kurang temen kapalana, tapi lantaran banggana. Harita kenéh anjeunna ngadawuhan ajidanana, supaya ngirimkeun sawatara serdadu golongan seni, dibahanan parabot keur nugar cadas jeung keur ngancurkeun batu hirup nu kacida teuasna.

Kangjeng Pangeran kawidian metakeun jelema saperluna, ulah nepi ka jadi kabalangsakan, asal ngeureuyeuh nepi ka anggeus. Sanggeus nibankeun paparéntahan Tuan Besar nyodorkeun deui pananganna, maparin tabé. Ayeuna mah ku Pangawulaan ditampanan ku panangan tengen, rengkuh sakumaha adat biasa ka pangagung saluhureun. Saparantos tatabéan teras baé Tuan Besar jengkar deui rék ngaronda ka Cirebon.

Sasakala II karangan R. Satjadibrata.